Wereldburgerschap in de les: respectvol omgaan met verschillen

Leren om anderen te begrijpen

Scholen hebben een wettelijke burgerschapsopdracht. Over wereldburgerschap wordt niet gerept. Maar beide varianten verschillen niet zoveel van elkaar, zeggen prof. dr. Joana Duarte en dr. Catherine van Beuningen. “De essentie is dat kinderen leren anderen te begrijpen, open te staan voor andere perspectieven, en zich verbonden te voelen met een gemeenschap”, vat Van Beuningen samen.

“Wereldburgerschap biedt daarbij een breder perspectief, het voegt een internationale dimensie toe. Dat is ook nodig, want onze samenleving wordt steeds internationaler, diverser en complexer. En die samenleving begint al in de eigen klas.”

Respectvol omgaan met verschillen

“Daarbij komt dat ‘gewoon’ burgerschapsonderwijs vaak eenzijdig en nationalistisch vormgegeven is”, vult Joana Duarte aan. “Met bijvoorbeeld lessen over de Eerste en Tweede Kamer. Ook belangrijk, maar bij wereldburgerschap gaat het vooral over respectvol omgaan met verschillen in politieke meningen.”

Ze vervolgt: “En om die attitude te bereiken, is kennis nodig. Die kennis verwerf je via interactie met anderen, leerlingen moeten dit zelf ervaren. Ze moeten leren nadenken over onderwerpen die het lokale en het globale verbinden. Zoals klimaatverandering, technologie, mobiliteit, migratie. Grote onderwerpen, die helaas ook tot polarisatie kunnen leiden.”

Van Beuningen: “Zo kunnen leerlingen zich ontwikkelen tot betrokken en verantwoordelijke burgers. Niet alleen binnen de Nederlandse democratie, maar in de wereld. Dat zo’n internationaal perspectief belangrijk is, staat trouwens ook omschreven in de nieuwe kerndoelen voor burgerschap.”

Duarte: “En als je die kennis eenmaal hebt, kán wereldburgerschap aanzetten tot actie en gedragsverandering. Als het gaat om klimaatverandering bijvoorbeeld, kan iemand besluiten op school de verwarming lager zetten en een warme trui aantrekken.”

'De essentie is dat kinderen leren anderen te begrijpen, open te staan voor andere perspectieven, en zich verbonden te voelen met een gemeenschap.'

Taalbewustzijn en cultuurbewustzijn

Hoe verwerk je wereldburgerschapsthema’s in het onderwijs? Van Beuningen: “Eigenlijk kom je die thema's in ieder vak tegen. Bijvoorbeeld in het talenonderwijs, zeker met de nieuwe kerndoelen en eindtermen die eraan komen.”

“Aan domeinen als taalbewustzijn en cultuurbewustzijn kun je allerlei aspecten van wereldburgerschap verbinden. Je kunt bijvoorbeeld met leerlingen verkennen hoe taaldivers het doeltaalgebied is. Of thema's als taalschaamte of taaldiscriminatie behandelen.”

“Maar”, waarschuwt Duarte, “met taal alleen ben je er niet. Taal kán verbinden en je horizon verbreden. Maar het probleem is dat taal op sommige scholen juist niet verbindt. Er zijn scholen die een poging doen tot inclusie door exclusie. Die zeggen: ‘We hebben hier 80 talen, we weten niet wat we daarmee aan moeten, dus praten we alleen Nederlands.’ Met goede bedoelingen, maar daarmee sluit je wel 79 van die 80 talen uit.”

Vakoverstijgende projecten

Van Beuningen wil graag het nut van vakoverstijgende projecten benadrukken. “Die lenen zich bij uitstek voor wereldburgerschapsthema’s. Juist door het combineren van verschillende vakperspectieven wordt de complexiteit van burgerschapsvraagstukken goed duidelijk. Dit is voor leerlingen vaak heel betekenisvol.”

Duarte vult aan: “Ik herinner me daarvan een mooi voorbeeld uit mijn praktijk: studenten van de Lerarenopleiding Biologie die het onderwerp voortplanting niet alleen vanuit hun vak, maar ook cultuursensitief benaderden. Het ging dus niet alleen over de geslachtsorganen en hoe je zwanger wordt (of niet), maar ook om: hoe ga je met elkaar om? Moet iemand eerst ‘ja’ zeggen voordat je hem of haar zoent? En hoe zeg je dat tijdens de vakantie in een andere taal? Het werd een soort teamteaching, het was een groot succes.”

Dialoogvaardigheden

De vaardigheden om burgerschapscompetenties aan te leren, hebben de meeste docenten wel in huis: denk aan dialoogvaardigheden. Van Beuningen: “Je moet kunnen mediëren tussen sprekers. Kinderen aanleren om hun eigen ideeën en standpunten te verwoorden, maar ook respectvol te luisteren naar en te reageren op perspectieven van anderen. Docenten hebben daar ook een heel belangrijke voorbeeldfunctie in.”

Desondanks kan wereldburgerschap overbrengen een uitdaging worden. “Je moet je realiseren dat leerlingen op multiculturele scholen thuis soms heel andere dingen horen dan in de klas”, waarschuwt Van Beuningen. “En het lastige is dat gespreksonderwerpen je soms zelf ook kunnen raken. Wat je dan vooral niet moet doen, is leerlingen je eigen waarden als westerse Nederlandstalige docent opleggen. Dan kan er polarisatie ontstaan en raak je de leerlingen kwijt.”

Docente als mediator

Duarte: “Ik herinner me een lessenserie op een heel diverse school in Rotterdam. Daar waren jongens die hardop uitspraken dat ze meisjes minder waard vonden. En dat hun zussen thuis moesten helpen in de huishouding en zijzelf lekker niet. Ik had daar persoonlijk echt moeite mee.”

“Maar de manier waarop de docente daarmee omging was geweldig. Ze handelde als een mediator, oprecht geïnteresseerd én respectvol. Ze liet de kinderen luisteren naar elkaar, vroeg dingen als: wat vind jij daarvan? En hoe denk jij dat je zus zich voelt? Ze kreeg de leerlingen zelfs zo ver om gedurende één dag thuis van taken te wisselen. Ik denk niet dat die jongens van mening zijn veranderd, maar ze hebben ongetwijfeld meer inzicht gekregen.”

'Docenten hebben een belangrijke voorbeeldfunctie in het respectvol kunnen luisteren en reageren op perspectieven van anderen.'

Groeiende kloof

“Maar helaas merk ik ook dat steeds minder docenten überhaupt aandacht willen geven aan wereldburgerschapsthema’s, uit angst”, vervolgt Duarte. “Israël en Palestina bijvoorbeeld, dat kan niet meer. Terwijl ik merk dat leerlingen er wél behoefte aan hebben. Ze halen nu hun informatie van TikTok, zeggen ze zelf. Dus de kloof tussen wat het onderwijs aanbiedt en wat de leerlingen nodig hebben, groeit. Daar maak ik me wel zorgen over.”

Bevlogen docenten

Inmiddels is Duarte hoogleraar Onderwijswetenschappen aan de Universiteit Groningen. Gevraagd naar wat haar het meest van de Nuffic-leerstoel is bijgebleven, antwoordt ze: “Het persoonlijke contact. Zowel met de netwerkscholen, met de studenten van de UvA, als met Nuffic. Iedereen wilde meedoen, meedenken. Ik was blij verrast over wat bevlogen docenten in korte tijd kunnen bereiken. De kracht van een team of een docent kan echt een enorm verschil maken op school.”

Van Beuningen kan dit beamen: “Ik voel me al enorm thuis in de UvA-groep én welkom op de netwerkscholen en bij Nuffic. Dat is heel fijn werken. Inhoudelijk is het mijn bedoeling om te verkennen hoe we wereldburgerschap over vijf jaar nóg beter hebben kunnen verankeren in het curriculum.”