Academische vrijheid onder druk in Indonesië

Toen Herlambang Wiratraman in Leiden rechten studeerde, zag hij een keer hoe Leidse rechtenstudenten een debat eisten over een politiek gevoelig thema: Geert Wilders. ‘Dat boeide me enorm’, vertelt Wiratraman (Indonesian Caucus for Academic Freedom en assistent professor aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universitas Gadjah Mada). ‘Dat is precies waarom de Universiteit Leiden ook wel “Praesidium Libertatis”, “bolwerk van vrijheid”, heet. Zo’n debat zou in Indonesië nooit kunnen: studenten die zo’n debat eisen met de decaan. Althans niet zonder represailles.’

Weinigen durven zich uit te spreken

‘Natuurlijk is academische vrijheid niet absoluut’, vervolgt de rechtsgeleerde Wiratraman. ‘Maar rechten moeten altijd beperkt worden op basis van juridische argumenten. Proportionaliteit bijvoorbeeld. Je kunt de academische vrijheid niet aan banden leggen omdat de onderzoeksresultaten je nu eenmaal niet bevallen.’ De Indonesische praktijk wijkt helaas sterk af van die theorie. ‘Als een academicus een mening heeft over de huidige regering, is hij of zij het doelwit van overheidsfunctionarissen en zelfs van wetshandhavers. Je kunt hier worden ondervraagd, beboet of zelfs in de gevangenis belanden voor het ventileren van een afwijkende mening.’

Helaas durven niet veel Indonesische onderzoekers zich uit te spreken. Toch hebben zo'n honderd academici zich aangesloten bij de Indonesian Caucus For Academic Freedom (KIKA), waar Herlambang Wiratraman in de Raad van Advies zit. De Indonesian Caucus for Academic Freedom (KIKA) is een nationale coalitie van onderzoekers en studenten die zich zorgen maken over mensenrechten en fundamentele vrijheden, in het bijzonder de academische vrijheid. KIKA ging in 2017 van start en heeft vier autonome lokale afdelingen, in Atjeh, Papoea, Bali en Oost-Kalimantan.

Met zijn organisatie werkt Wiratraman aan het versterken van het wettelijke kader voor academische vrijheid. ‘In 2017 hebben we de Surabaya Principles for Academic Freedom opgesteld. Stap voor stap werken we aan de verankering van deze principes in nationaal en internationaal recht.’

Voor Wiratraman heeft academische vrijheid twee aspecten. Ten eerste het recht op individuele vrijheid – ‘Vergelijk het maar met de vrijheid van meningsuiting’ – en ten tweede de vrijheid die de autonomie van onderwijsinstellingen waarborgt. Maar de weerstand is groot: in 2019 nam de regering een wetenschapswet aan die een extra overheidsgoedkeurig vereist voor onderzoek dat als “gevaarlijk” wordt bestempeld.’

Op de vraag of Wiratraman aan den lijve bedreigingen heeft ondervonden in verband met zijn strijd voor academische vrijheid, glimlacht hij veelbetekenend. ‘Laten we zeggen dat het niet ongevaarlijk is.’

Onafhankelijk onderzoek staat op het spel

Academische vrijheid heeft alles te maken met milieuproblematiek, legt Wiratraman uit. ‘We hebben in Indonesië te maken met extreme exploitatie van natuurlijke hulpbronnen. Als we op deze manier doorgaan, vernietigen we niet alleen de natuur, maar ook de mensheid.’

Onlangs berichtte Science over de zaak van een Nederlandse milieuwetenschapper Erik Meijaard die het niet eens was met de opvatting van de Indonesische regering dat “de orang-oetanpopulaties in het land floreren”. Hij had jarenlange onderzoeksgegevens om te staven dat orang-oetans juist bedreigd worden. De reactie van de Indonesische regering: het verbannen van de Meijaard. Wiratraman: ‘Wat op het spel staat is de onafhankelijkheid van de Indonesische wetenschap in het algemeen en de natuurbeschermingswetenschap in het bijzonder.’

Wiratraman vervolgt: ‘Het gebeurt nog vaker buiten Java. Het geval van Erik Meijaard is veelzeggend: hij deed meer dan 15 jaar onderzoek naar neushoorns en orang-oetans en het probleem van ontbossing en landverbranding. Maar zijn conclusies waren onwelgevallig.’ Volgens Wiratraman had de Indonesische regering op zijn minst met de kritische onderzoeker van gedachten moeten wisselen. Maar in plaats daarvan werd hij het land uitgegooid. ‘Voor mij is dit niet verrassend’, voegt Wiratraman toe. ‘Onder dit regime is de houding “anti-wetenschap” geworden.’

Een andere kwestie waar Wiratraman graag de aandacht op vestigt zijn academische benoemingen. ‘In Indonesië weegt de stem van de minister zwaar bij universitaire benoemingen. Dit maakt elke wetenschappelijke kritiek op de regering moeilijk. Als we grote problemen zoals klimaatverandering willen aanpakken, moet de regering zich houden aan academische vrijheid. Anders gaat waardevolle kennis verloren.’

Gegevensbescherming

Wat wil Wiratraman bereiken met de WINNER-conferentie waaraan hij deelneemt? ‘Op het vlak van digitale transformatie wil ik duidelijk maken dat wetenschappelijk onderzoekers momenteel nauwelijks bescherming genieten in Indonesië. Er is weinig kennis over dit onderwerp.’ Bestaande wetgeving is eerder bedreigend dan beschermend voor academici: ‘In de wet elektronische informatie en transacties staat een artikel over cybersmaad, waarmee kritische academici de mond kan worden gesnoerd.’

‘De meest recente wet inzake gegevensbescherming beschermt vooral ambtenaren en bedrijven, en maar heel beperkt die van burgers en onderzoekers. Om de vrijheid van wetenschappers te bevorderen, hebben we solidariteit van Nederlandse zijde nodig om de gegevensbescherming en digitale rechten voor onderzoekers te versterken.’

Wat Wiratraman ook van Nederlandse zijde verwacht zijn strengere criteria voor financiering. ‘Een voorbeeld: op de universiteit van Noord-Sumatra (Universitas Sumatera Utara) werd een groep student-journalisten ontbonden vanwege de publicatie van een LGBT-gedicht. En daar bleef het niet bij: ze hebben zelfs het kantoor van die studenten vernield en in brand gestoken. Als deze universiteit zou samenwerken met een Nederlandse universiteit, welke gevolgen zou zoiets dan hebben voor de samenwerking?’

Verder vindt Wiratraman dat de Nederlandse regering moet stoppen met het financieren van onderzoekssamenwerking als instituties fundamentele vrijheden in de wind slaan. Nederland zou kritischer moeten kijken naar criteria voor academische vrijheid, aangezien de Nederlandse overheid veel geld investeert in onderzoekssamenwerking.’